Luister hier naar de introductie door Allies Swinnen. Liever lezen? Dat kan onder het audiofragment.

De fusie van de gemeenten Landerd en Uden tot de gemeente Maashorst biedt een grote kans om met een nieuwe blik naar de toekomst van het landschap te kijken. Het motto ‘Maashorst kiest natuurlijk’ zet de intentie voor die toekomst sterk neer. Maar wat betekent dat voor het landschap? 

Als je wilt kiezen voor natuurlijk, moet je weten waar je vandaan komt, waar je nu staat en waar je naartoe wilt. Daarom maakten landschapsarchitecten Lieke de Jong en Hester Koelman van Landscape Collected een tijdlijn van de geschiedenis van het landschap van Maashorst. 

Die tijdlijn laat een duidelijke driedeling zien: 

  • Tot ongeveer 5000 v.Chr. was het gebied volledig natuurlijk, zonder inmenging van de mens. 
  • Daarna kwam een periode van zo’n 6000 jaar waarin mens en natuur in balans leefden; er was sprake van een circulair landbouwsysteem in de vorm van een kleinschalig kampenlandschap. 
  • Sinds 1900 is de balans tussen mens en landschap sterk verschoven naar de mens. Door modernisering en de uitvinding van onder andere kunstmest heeft de mens ingrijpende veranderingen aangebracht. Zo heeft er een enorme schaalvergroting plaatsgevonden, is de Maas omgelegd om de scheepvaart efficiënter te maken en zijn er in minder dan 10 jaar tijd grote heidegebieden omgezet in landbouwgrond, waarbij compleet nieuwe buurtschappen zijn ontstaan, zoals Odiliapeel.”

Unieke plek

Het oorspronkelijke landschap van Maashorst is uniek. Door een aantal breuklijnen is een deel van het gebied omhooggeduwd en een deel naar beneden geschoven. Dit levert bijzondere waterstromen op. Die zorgen op de hoger gelegen horst voor natuurlijke hoge grondwaterstanden en moerassige omstandigheden, terwijl het lagergelegen deel juist droger is. 

Dit zogenaamde ‘wijst-verschijnsel’ leidt tot ijzerrijk water en een gebied met mooie landschappelijke structuren en bijzondere soorten planten en dieren, zoals de grote weerschijnvlinder, de kamsalamander en de heidekikker. Ook boeren hadden vroeger graag een stuk wijst-grond tot hun beschikking, omdat het gras er in droge periodes bleef groeien. Het riet dat er groeide werd gebruikt voor dakbedekking, het elzenhout voor gereedschappen en heipalen en de ijzerbrokken uit het water voor onder meer het leggen van funderingen. 

Uitdagingen

Op dit moment verdwijnen de biodiversiteit en de natuurlijke kringlopen in het landschap in een rap tempo. De mens negeert de natuurlijke condities van het water en de bodem en behandelt alle plekken in het landschap als min of meer hetzelfde. Daardoor is een onnatuurlijke situatie ontstaan waarin we constant moet blijven ingrijpen om de situatie in stand te houden. Zo moeten we kunstmest blijven toevoegen, droge gebieden natter maken en natte gebieden droger maken. Dat put het natuurlijke landschap (en onszelf!) uit. Om het tij te keren, staat de gemeente Maashorst voor belangrijke opgaven voor de natuur, de landbouw en de dorpen. 

1. Robuuste natuur
Eerst de natuur. Die moet robuuster worden en de biodiversiteit moet toenemen. Bijvoorbeeld door gebieden met elkaar te verbinden en ruimte te geven aan de natuurlijke wijst-processen. Belangrijk onderdeel daarvan is het tegengaan van verdroging door de grondwaterstand te verhogen (die is door het wijst-verschijnsel immers van nature hoog) en door de naaldbossen te verloven. De naaldbossen zijn productiebossen die ooit zijn aangelegd voor de mijnbouw in Zuid-Limburg. Naaldbomen verdampen echter veel water via de naalden en dragen zo dus bij aan de verdroging. Door het aanplanten van diverse soorten loofbomen sla je twee vliegen in één klap: je vergroot de biodiversiteit van de bossen én je gaat verdroging tegen. 

2. Impact van de landbouw
De landbouw neemt de meeste ruimte in binnen de gemeente en heeft daarom een enorme impact op de omgeving. Dé uitdagingen voor de landbouw zijn de lage biodiversiteit, wat de natuurgebieden minder robuust maakt en afvalstoffen als stikstof, mest en pesticiden, die de waterkwaliteit verlagen. Daarnaast veroorzaakt de intensieve veehouderij geuroverlast in de dorpen en is droogte ook voor de landbouw een probleem. 

Het spanningsveld tussen landbouw en natuur is het grootst in de wateropgave. Het is de uitdaging om te zorgen voor genoeg water én droge gebieden voor de landbouw en tegelijkertijd het natuurlijke watersysteem te versterken.

3. Klimaatadaptief wonen
Tot slot de dorpen. Net als in de rest van Nederland, moeten ook in de gemeente Maashorst woningen worden gebouwd. In totaal zo’n 3240, wat maar liefst 12,5% is van alle bebouwing die er al staat! Daarnaast moeten de dorpen klimaatadaptief worden. En omdat de auto nog steeds het hoofdvervoersmiddel is in Maashorst moeten er duurzame alternatieven komen om je te verplaatsen binnen de gemeente. Als laatste zorgt het militaire vliegveld bij Volkel voor geluidsoverlast, een verminderde luchtkwaliteit en extra uitstoot in de dorpen. 

Toekomstperspectief

Om het landschap gezond over te dragen aan de volgende generaties moeten we de focus verleggen naar de natuurlijke ecosystemen en kringlopen en de natuur zelf weer balans laten aanbrengen. De Europese Centrale Bank heeft uitgerekend dat doorgaan zoals we al deden méér geld kost dan kiezen voor natuurlijk. Meer groen is dus niet gelijk aan minder geld. De belangrijkste vragen zijn nu dus: 

  • Als je kiest voor natuurlijk, hoe ziet het plaatje voor de natuur, de landbouwgebieden en de dorpskernen er dan uit? 
  • Hoe kun je het landschap zo inrichten dat mens én natuur een fijne toekomst hebben? 

Tekst: Landscape Collected, Merel van der Lande